[1] Los novios, que en la edición de 1842 llevaba como apéndice la «Historia de la columna infame». (N. de la t.) <<
[2] Ut mos vulgo, quamvis falsis, reum subdere, Tácito, Anales, I, 39. <<
[3] Verri, Observaciones sobre la tortura, § VI. <<
[4] Staututa criminalia, «Rubrica generalis de forma citiationis in criminalibus», «De tormentis, seu quaestionibus». <<
[5] Cod. Lib. IX, cap. XLI, «De quaestionibus», 1. 8. <<
[6] Verri, Observaciones sobre la tortura, § XIII. <<
[7] La práctica criminal de Inglaterra, al no buscar la prueba del delito o de la inocencia en el interrogatorio del reo, excluye indirecta, pero necesariamente, ese medio cruel y falaz de obtener su confesión. Francesco Casoni (De tormentis, cap. I, 3) y Antonio Gómez (Variarum resolutionum etc., tom. 3, cap. 13, «De tortura reorum», cap. 4), atestiguan que, al menos en su tiempo, la tortura no se utilizaba en el reino de Aragón. Giovanni Loccenio (Synopsis juris Sueccgothici), citado por Ottone Taber (Tractat de tortura, et inducis delictorum, cap. 2, 18) atestigua lo mismo de Suecia; no sé si algún otro país de Europa ha permanecido inmune a ese vergonzoso flagelo, o se ha liberado de él antes del siglo pasado. <<
[8] Verri, op. cit., § VIII; Farin., Praxis et Theor. criminalis, quaest. XXXVIII, 56. <<
[9] Fran. dal Bruno, De indiciis et tortura, part. II, quaest. II, 7. <<
[10] Guid. de Suza, De Tormentis, 1. Cod. lib. IX, tit. 4, «De custodia reorum», 1. 2. <<
[11] Baldi, ad lib. IX Cod. tit XIV, «De emendatione servorum», 3. <<
[12] Par. de Puteo, De syndicatu, en «Crudelitas officialis», 5. <<
[13] J. Clari, Sententiarum receptarum, Lib V, § fin., quaest. LXIV, 36. <<
[14] Gómez, Variar. resol, t. 3, c. 13, «De tortura reorum», 5. <<
[15] Verri, op. cit., § XIII. <<
[16] Hipp. de Marsilis, ad Tit. Dig. de quaestionibus, leg. «In crimmibus», 29. <<
[17] Praxis, etc., quaest. XXXVIII, 54. <<
[18] Pratica causarum criminalium, en: «Ex pedita», 86. <<
[19] Farin., op. cit., quaest. XXXVIII, 38. <<
[20] Verri, op. cit., § VIII. <<
[21] J. Clari, op. cit., Lib. V, quaest. LXIV, 12. Venecia, 1640; ed. Baretiana, pág. 537. <<
[22] Ven. apud Hier. Polum, 1580, f. 172; Ibid., P. Ugolinum, 1595, f. 180. <<
[23] Verri, loc. cit.; Clari, loc. cit., 13. <<
[24] J. Clari, op. cit., quaest., XXXI, 9. <<
[25] Bartol., ad Dig., lib. XLVIII, tít. XVIII, I. 22. <<
[26] «Et generaliter omne quod non determinatur a iure, relinquitur arbitrio iudicantis». De tormentis, 30. <<
[27] «Et ideo lex super indiciis gravat conscientias iudicum», De Syndicatu, en «Mandavit», 18. <<
[28] Ægid Bossii, Tractatus varii; tít. «De indiciis ante torturam», 32. <<
[29] Farin., op. cit., quaest. XXXVII, 193 a 200. <<
[30] Francisci Casoni, Tractatus de tormentis, cap. I, 10. <<
[31] Verri, op. cit., VIII. <<
[32] Ibid. <<
[33] Paradis de Puteo, De syndicatu, in verbo: «Et advertendum est; Judex debet esse subtilis in investiganda maleficii verilate». <<
[34] En Clar. Sentent. recept., quaest. LXIV, 24, add. 80, 81. <<
[35] Istoria civile, etc., lib. 28, cap. últ. <<
[36] Farin., Praxis et Theoricae criminalis, quaest. LII, 11, 13, 14. <<
[37] Farin., op. cit., quaest. XXXVII, 2, 3, 4. <<
[38] Del jurisconsulto Cesare Beccaria (1738-1794), Alianza, 2008. (N. de la t.) <<
[39] P. Follerii, Pract. Crim., cap. «Quod suffocavit», 52. <<
[40] «Quando crimen est gravius, tanto praesumptiones debent esse vehementiores; quia ubi majus periculum, ibi cautius est agendum.», Abbatis Panormitani, Commentarium in libros decretalium, «De praesumptionibus», cap. XIV, 3. <<
[41] J. Clari, Sent. Rec., lib. V § 1, 9. <<
[42] Hipp. Riminaldi, Consilia, LXXXVIII, 53; Farin., op. cit., quaest. XXXVII, 79. <<
[43] J. Clari, Ibid., lib. V, § fin., quaest. LXIV, 9. <<
[44] «Reus evidentioribus argumentis oppressus, repeti in quaestionem potest.», dig., lib. XLVIII, tít. 18, 1, 18. <<
[45] «Numquid potest repeti quaestio? Videtur quod sic; ut Dig. eo. i. Repeti. Sed vos dicatis quod non potest repeti sine novis indiciis.», Odofredi, ad Cod., lib. IX, tít. 41, 1. 18. <<
[46] Cyni Pistoriensis, super Cod., lib. IX, tít. 41, I; «De tormetis», 8. <<
[47] Bart. ad Dig., loc. cit. <<
[48] Farin., op. cit., quaest. XXXVIII, 72, et seq. <<
[49] Verri, op. cit., § III. <<
[50] Ægid. Bosii, op. cit., «De tortura», 44. <<
[51] Farin., op. cit., quaest. LXXXI, 277. <<
[52] Constitutiones dominii mediolanensis, «De senatoribus». <<
[53] Ægid. Bosii, op. cit., «De confessis per torturam», 11. <<
[54] De peste, etc., pág. 84. <<
[55] Verri, op. cit., § IV. <<
[56] Farin., op. cit., quaest. XLIII, 192, v. «Summarium». <<
[57] Ægid Bossii, op. cit., «De oppositionibus contra testes», 21. <<
[58] «Et si qui consanguinei erant», op. cit., pág. 87. <<
[59] Verri, op. cit., § IV. <<
[60] Dig., Lib. XXII, tít. V, «De testibus», I, 21, 2. <<
[61] Farin., op. cit., quaest. XLIII, 134, 135. <<
[62] J. Clari, op. cit., quaest. XXI, 13. <<
[63] Ægid. Bosii, op. cit., «De indiciis et considerationibus ante torturam», 152. <<
[64] Afiladores de tijeras para cortar hilos de oro. La existencia de una profesión aparte para esta industria secundaria pone de manifiesto hasta qué punto la principal todavía era floreciente. <<
[65] Maidè: antigua interjección milanesa que corresponde al toscano madiè, «partícula utilizada antaño, a la provenzal», dice la Academia de la Crusca. Significaba mio Dio (Dios mío) y era una de las tantas fórmulas de juramento que entraron por abuso en el lenguaje ordinario. Pero en este caso, no se usaba su Nombre en vano. <<
[66] Farin., op. cit., quaest. XLIII, 172 a 174. <<
[67] Farin., op. cit., quaest. XLIII, 185, 186. <<
[68] Plutarco, Alejandro Magno, Ediciones Akal (1986). <<
[69] Q. Curtii, VI, 11. <<
[70] Farin., op. cit., quaest. LXXXI, 40, LII, 150 y 152. <<
[71] «Res est (quaestio) fragilis et periculosa, et quae veritatem fallat. Nam plerique, patientia sive duritia tormentorum, ita tormenta contemnunt, ut exprimi eis veritas nullo modo possit, alii tanta sunt impatientia, ut quovis mentiri quam pati tormenta velint.», Dig., Lib. XLVIII, tít. XVIII, 1, 1, 23. <<
[72] En el rescripto antes citado. <<
[73] Farin., op. cit., quaest. XXXVII, 110. <<
[74] Verri, op. cit., § IV. <<
[75] «Quorum capita… fingenti inter dolores gemitusque occurrere.» Liv., XXIV, 5. <<
[76] Verri, op. cit., § V, in fine. <<
[77] Eneida, lib. VII. <<
[78] Págs. 107 y 108. <<
[79] Nani, Historia veneta, Venecia, Lovisa (1720), parte I, lib. VIII, pág. 473. <<
[80] Lib. I, cap. X. <<
[81] Giannone, Istoria civile, etc., «Introduzione». <<
[82] Ibid., lib. XXXVI, cap 2. <<
[83] Fabroni (Vitae Itoalorum, etc., Petrus Jannonius) cita como escritores de los que Giannone «ha tomado párrafos enteros en lugar de recurrir a los documentos originales y sin confesarlo honestamente, a Costanzo, Summonte, Parrino, y sobre todo Buffierio». Aunque parece difícil que de este último (del que no hemos encontrado noticias) tome más que de Costanzo, del que si «al principio responde al fin y al medio», debe de haber trufado la mitad de la historia, y me quedo corto, en la suya; y más que de Parrino, del que ahora diremos algo. <<
[84] Giannone, op. cit., lib. XXXVII, cap. V, y la primera frase del VI; Nani, op. cit., parte I, lib. XI, págs. 651-661 de la edición citada. <<
[85] Ibid., lib. XXXVII, cap. II, III y IV; Nani, op. cit., parte II, lib. IV, págs. 146-157. <<
[86] Parrino, Teatro eroico e politico de’ governi de’ viceré del regno di Napoli, etc., Nápoles, 1692, tom. 2o, Duca d’Arcos. El texto de Nani copia, con escasos y casi imperceptibles cambios, como hemos dicho, siete párrafos de Giannone, el último de los cuales termina diciendo: «Se requerían enormes suministros tanto para suplir en otros lugares como para defender el reino». Y ahí entra Parrino: «El virrey duque de Arcos, angustiado por la necesidad de dinero», y así, paucis mutatis, dos párrafos y medio. Después, vuelve Nani solo durante un fragmento, y luego alternado, como en el ajedrez, con Parrino. Hasta hay oraciones, unidas bien que mal, con fragmentos de los dos. Un ejemplo: «Y así, en un momento, se extinguió ese incendio que amenazaba destruir el reino; y lo que produjo mayor maravilla fue la inmediata mutación de los ánimos, porque de los asesinatos, rencores y odios, pasaron a los llantos de ternura, a los tiernos abrazos, sin distinción de amigos o enemigos (Parrino, tom. II, pág. 425): a excepción de unos pocos, que, guiados por la mala conciencia, se sustrajeron con la huida, y todos los demás, devueltos a sus oficios, maldiciendo las confusiones pasadas, abrazaron con júbilo la quietud presente (Nani, parte II, lib. IV, pág. 157 de la edic. cit.)». Giannone, lib. XXXVII, cap. IV, segundo párrafo. <<
[87] Giannone, op. cit., lib. XXXVI, cap. VI y último, todo el libro XXXVII, de siete capítulos y el preámbulo del libro siguiente; Nani, op. cit., parte I, lib XII, pág. 738 y parte II, lib. III, IV y VIII; Parrino, op. cit., t. II, pág. 296 y ss. y t. III, pág. 1 y ss. <<
[88] Voltaire, El siglo de Luis XIV; cap. XVII, «Paz de Ryswick», not. c. <<
[89] Giannone, op. cit., Nápoles, Niccolò Naso, 1723, lib. XXXIX, cap. último, págs. 461 y 463 del t. IV; Parrino, op. cit., t. III, págs. 553 y 567. <<
[90] A menudo se lo citó después a pie de página en alguna edición posterior a la muerte de Giannone, pero el lector que lo ignora debe saber que se le cita como testimonio de los hechos y no como autor del texto. <<
[91] Sarpi, Discorso dell’origine, etc. dell’Uffizio dell’lnquisizione, en Opere varie, Helmstat (Venecia), t. I, pág 340; Giannone, op. cit., lib. XV, último cap. <<
[92] Quando, tra vili case e in mezzo a poche / Rovine i’ vidi ignobil piazza aprirsi. / Quivi romita una colonna sorge / In fra l’erbe infeconde e i sassi e il lezzo, / Ov’uom mai non penetra, per ch’indi / Genio propizio all’insubre ciltade / Ognun rimove, alto gridando, lungi, / O buoni cittadin, lungi, che il suolo / Miserabile infame non v’infetti. (de Parini. N. de la t.) <<
[93] PROCUL · HINC · PROCUL · ERGO · BONI · CIVES · NE · VOS · INFELIX · INFAME · SOLUM · COMMACULET. [N. del a., último párrafo de la estela de la columna infame: «Aléjate de aquí, buen ciudadano, si no quieres quedar contaminado por este triste suelo infame».] <<