[151] End., III, n° 465, a Spalatin, 11 de noviembre, 1521, p. 247: “Soli nos sumus, ex quibus exigitur ne canis mutiat?”. Cf. igualmente en la carta n° 455, a Spalatin, 9 de septiembre de 1521, una apología de la violencia contra Erasmo: “illorum scripta, quia abstinent ad increpando, mordendo, offendendo, simul nihil promovent”. (p. 229). Eterno proceso del revolucionario contra el reformista. <<

[152] End., III, 415: “At mihi non obtrudent uxorem”. <<

[153] End., III, n° 454, pp. 222-7. <<

[154] W., VIII, p. 678: “Nemlich das durch das Wort Christi, wilchs ist der Geyst, Stang und Schwerd seynes Mundisz, wirt seyne Buberey, Trigerey, Schalckeyt, Tyranney, Vorfurerey auffdeckt und fur aller welt blosz tzu scbanden werden…". <<

[155] «Der Mund Christi musz es thun… Hab ich nit dem Bapst, Bischoffen, Pfaffen und Munchen alleyn mit dem Mund, on allen Schwerd schlag, mehr abbrochen, denn yhm biszher alle Keyszer unnd Konige unnd Fursten mit alle yhr Gewalt haben abbrochen?» (W., VIII, 683). <<

[156] W., VIII, 680: «Darumb hab acht auff die Ubirkeyt, so lange die nit tzu greyfft und befilhet, szo haldt du Stille mit Hand, Mund unnd Hertz, und nym dich nichts an, kanstu aber die Ubirkeyt bewegen, das sie angreyffe und befelhe, szo magistu es thun…». <<

[157] End., III, 252, a Spalatin: «Wittembergae, apud Philippum meum, in aedbius Amsdorffianis». <<

[158] Señalada en End., III, n° 485, p. 296; texto alemán en E., LIII, n° 40, p. 104, y De Wette, II, 362, pp. 137 ss.; W., n° 455, II, 453. <<

[159] «Ich Komme gen Wittemberg in gar viel einem höhern Schutz, denn des Kurfürsten. Ich habs auch nicht im Sinn von E.K.F.G. Schutz begehren. Ia, ich halt, ich wolle E.K.F.G. mehr schützen denn sie mich schützen Könnte.» (W., II, 455.) <<

[160] «Gott muss hie allein schaffen, ohn alles menschlich Sorgen und Zutun. Darumb, wer am meisten glaübt, der wird hie am meisten schützen.» <<

[161] “Denn Christus hat mich nicht gelehrt mit eines andern Schaden ein Christ seyn.” (W., II, 456.) <<

[162] End., III, n° 484, p. 292: «Instruction des Kurfürsten Friedrich für J. Oswald, Amtmann in Eisenach». (Lochau, últimos de febrero de 1522.) <<

[163] End., III, n° 480, p. 286. <<

[164] Hay pormenores recogidos por un amigo de Carlstadt, el predicador Reinhardt de Jena, en el relato conocido con el nombre de Acta Jenensia (W., XV, p. 323); cuenta la entrevista de Jena y la visita a Orlamonde. Sobre el simbolismo de la escena del florín, ver en W., XV, p. 339, la nota 3; sobre la opinión que tenía Lutero de Reinhardt y de su relación, cf. Enders, V, n° 835, p. 39 (a Amsdorf, 27 de octubre de 1524). <<

[165] «Denn Luther, lassen sie fahren, er sei ein Bub oder heilig.» (Lutero a Hartmuth von Kronberg, amigo de Sickingen, marzo de 1522; End., III, n° 494, p. 308 para las notas; texto en E., LIII, n° 45, p. 119, y en De Wette, II, 161, p. 168). <<

[166] End., IV, 52-53; Lutero a Hausmann, 17 de noviembre de 1524. <<

[167] Señalada en End., IV, n° 855, p. 83; texto en E., LIII, n° 111, pp. 270-277, y en De Wette, II, n° 642; pasajes citados, pp. 577 y 578. <<

[168] Carta a Miguel von der Strassen, 16 de octubre de 1523; señalada en End., IV, n° 719, p. 246; impresa en E., LIII, n° 86, p. 218. <<

[169] Prefacio del Ordnung eines gemeinen Kastens dirigido a la comunidad de Leisnig, fines de enero de 1523; señalada en End., IV, n° 620, p. 71; impresa en E., XXII, 106, y De Wette, II, 519, p. 382. <<

[170] «Nam et ego incipiam tandem cucullum abiicere, quem ad sustentationem infirmorum et ad ludibrium Papae hactenus retinui» (a Capiton, 25 de mayo de 1524; End., IV, 797, p. 348). <<

[171] W., XVIII, 85, Wider die himmlischen Propheten: «Ich habe meyn Leben lang mit dem selben Fürsten nie keyn Wort geredt, noch hören reden, dazu auch seyn Angesicht nicht gesehen, denn eyn mal zu Worms, für dem Keyser». El Von weltlicher Obrigkeit esté en W., XI, pp. 229-81. <<

[172] End., III, 498, p. 316, Lutero a W. Link. Lutero añade, citando a Ezequiel: «Ora cum tuis nobiscum et ponamus nos murum contra Deum pro populo in ista die furosis sui magni». Ésta es la carta que termina con el famoso: «Sobrius haec scribo et mane, piae plenitudine fiduciae cordis», en el que Denifle veía la cínica confesión de un borracho. <<

[173] W., XI, 268 (Von weltlicher Obrigkeit): «Denn es sind Gottis Stockmester und Hencker, und seyn gotlicher zorn gebraucht yhr, zu straffen die bösen und eusserlichen fride zu hallten. Es ist eyn grosser Herr, unser Gott…». <<

[174] Por eso Dios ha instituido dos gobiernos. Uno, espiritual, actúa por el Espíritu Santo, bajo la acción de Cristo; hace cristianos y gente piadosa; el otro, temporal, contiene a los impíos y a los malos obligándolos a estarse quietos. (Ibid., W., XI, 2.) <<

[175] El libro de Gunther Franz lo explica de manera notable. <<

[176] Era el artículo I de los famosos Doce artículos de los campesinos. <<

[177] Ermahnung zum Frieden auf die zwölf Artikel der Bauerschaft in Schwaben, W., XVIII, 279-334. <<

[178] «Da habt yhr alle beyde Teyl ewer gewis Urteyl von Gott, das weys ich fur war.» Es la conclusión (W., XVIII, 333-334). <<

[179] Véase supra, p. 208. Y, en la carta misma, el pasaje aludido, «Denn die Gewalt soll niemand brechen noch widerstehen, denn alleine der, der sie eingesetzt hat; sonst ist Empörung und wider Gott». <<

[180] Weimar, VIII, 680-681: «Da her Kompt das ware Sprichwort! Wer wydderschlegt, der ist Unrecht.» Item, niemant Kan seyn eygen Richter seyn. <<