[121] Cf. principalmente pp. 161-3. <<

[122] Op. cit., p. 161. <<

[123] Tischreden, W., II, 421: “Cardinalis Augustae dixit de me: iste frater habet profundos oculos; ideo et mirabiles phantasias in capite habet”. <<

[124] De abroganda Missa privata, ed. de 1521 (Bib. Estrasburgo, E 151, 124) f° Aiii: “Protestor imprimis adversus eos qui insanis vocibus sunt in me clamaturi quod”, etc… <<

[125] Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute, ed. de 1518, Wittemberg (Bib. Estrasburgo, E 151. 126) f° A 4 v°: “Primum protestor me prorsus nihil dicere aut tenere velle nisi quod in et ex Sacris Litteris… habetur et haberi potest”. <<

[126] Ibid., “Errare quidem potero, sed haereticus non ero”. <<

[127] Cf. la hermosa edición, en dos in-folios, por Veth y Muller, del viaje de Durero: A. Dürers niederländische Reise, Berlín-Utrecht, 1918, t. I, Urkunden, p. 80, 17 de mayo, 1521. El texto de la invocación a Erasmo y de la deploración sobre Lutero, verdaderamente patética, se desarrolla en cuatro grandes columnas (80-82). <<

[128] Opus Epist. Erasmi, ed. Allen, IV, ep. 1219, p. 544 [100]: “Et arbitror fas esse tacere quod verum est, si non sit spes fructus”. Cf. igualmente [42] esta declaración tan erasmiana: “Si Lutherus omnia vere scripsisset, mihi tamen magnopere, displiceret seditiosa libertas”. <<

[129] “Ego hic otiosissimus et negotiosissimus sum.” (A Spalatin, 10 de junio de 1521; End., III, n° 441, 171; W., II, 354.) <<

[130] “Ut tu me difficile nosses cum ipse me iam dudum non noverim”. (A Spalatin, 14 de mayo de 1521; End., III, n° 435, 155.) <<

[131] Cf. en End., III, p. 149, 171, 189, 199, 204. <<

[132] “Nunc sum hic otiosus, sicut inter captivos líber” (15 de mayo de 1521; End., III, 150). “Ego otiosus hic et crapulosus sedeo tota die. Bibliam graecam et hebraeam lego” (14 de mayo; ibid., 154). Compárese con el texto citado en la otra página. También allí añadía Lutero: “Hebraica et Graeca disco et sine intermissione scribo” lo cual precisa el sentido de otiosus. Cf. igualmente End., III, 164, 26 de mayo: “Cum sim eremita, anachorita, vereque monachus”. <<

[133] “Tracta me vir loci huius ultra meritum longe”. (End., III, n° 441, p. 171.) <<

[134] End., III, 189: “Displicuerunt mihi literae tuae… quod extollis nimio… Confundit ac discruciat me tua egregia ista suspicio mei, cum ego hic insensatus et induratus sedeam in otio proh dolor parum orans, nihil gemens pro ecclesia Dei, quin carnis meae indomitae uror magnis ignibus; summa, qui fervere spiritu debeo, ferveo carne, libidine, pigritia, otio, somnolentia ac nescio an quia vos non oratis pro me, Deus a me aversus sit…”. Cf. igualmente End., iii, 193, 13 de julio de 1521, a Melanchton: “Orate pro me, quaeso vos; peccatis enim immergor in hac solitudine”. End., III, 230, 9 de septiembre 21, a Spalatin: “Adhuc sum stertans et otiosus ad orandum et opponendum ut mihi vehementer displiceam et onerosus sim, forte quod solus sim et vos me non iuvetis”. End., III, 243, 1° de noviembre 21, a Spalatin: “Non tamen sum monachus, assunt enim multi et mali et astuti daemones, qui mihi tempus, quod aiunt, eludunt sed moleste”. Se nos agradecerá dar estos textos, tan discutidos, en su verdadero tenor. <<

[135] Véase p. 183, n° 12, la alusión a los multi et mali et astuti daemones. <<

[136] No puedo sino remitirme a lo que escribí sobre esta lengua de los hombres del siglo XVI en Le problème de l’incroyance au XVI° siècle, La religion de Rabelais, París, Albin Michel, 1942, pp. 461-87. Hay allí, espero, la insinuación de un método. <<

[137] W. G. Moore, La Réforme allemande et la littérature française, pp. 27-45. Véanse también algunas notas más recientes de Gravier (que no parece conocer a Moore) al principio de su traducción de los Grands écrits réformateurs. <<

[138] “Ich bin dazu geboren das ich mit den rotten und teufeln mus kriegen, darumb meine bücher vil stürmisch und kriegsisch sind.” Ed. de Weimar, XXX2, 68. <<

[139] Sobre este punto especial, véase Moore, pp. 32-3: reflexiones no suficientemente desarrolladas, pero llenas de inteligencia. <<

[140] Se sabe que hubo tres bulas pontificias redactadas contra Lutero: la bula Exsurge; una bula redactada en Roma, pero no publicada sobre representaciones de Aleandro, y que no ha llegado a nosotros; la bula Decet Romanum Pontificem, finalmente, del 3 de enero de 1521, que excluía definitivamente a Lutero y a sus partidarios de la Iglesia. <<

[141] End., III, n° 435, p. 154, 14 de mayo, 1521. <<

[142] End., III, 229, 9 de septiembre, 1521. <<

[143] End., III, 151, 12 de mayo, 1521: “Ego mirabilis captivus qui et volens et nolens hic sedeo” (W., n° 409, II, 336). <<

[144] End., III, 148: “An non pro me oras, ut sucessus iste quem invitus admisi operetur aliquid maius in gloriam Dei?… Verebar ego ne aciem deserere viderer… Nihil magis opto quam furoribus adversariorum occurrere obiecto iugulo”. Seis meses más tarde, en una carta a Gerbel, repetía los mismos sentimientos (End., III, 240): “Ego quidem arbitrabar cervicem esse obiectandam publico furori, sed illis aliud visum…”. <<

[145] End., III, 219: “Principem esse et non aliqua parte latronem esse, aut non aut vix possibile est; eoque maiorem quo maior Princeps fuerit”. <<

[146] End., II, 327, 12 de abril, 1522: “Ego natura mea ab aula abhorreo”. El texto de Brantôme está en las Dames, ed. Bouchot (Jouaust), 5° Discours, II, 80. <<

[147] End., n° 465, p. 246, 11 de noviembre, 1521: “Primum non feram quod ais, non passurum Principem scribi in Moguntinum… Potius te et Principem ipsum perdam et omnem creaturam!… Non sic, Spalatine; non sic, Princeps! sed pro ovibus Christi resistendum est summis viribus lupo isti gravissimo, ad exemplum aliorum!”. (W., n° 438, II, 402.) <<

[148] End., III, n° 479, p. 280 (17 de enero, 1522). <<

[149] End., III, n° 461, p. 240. La frase sigue a una lista de obras que Lutero acaba de componer: todas en alemán, subraya él mismo, omnia vernacula. <<

[150] End., III, p. 163; y para las citas siguientes, ibid., O. pp. 148, 164, 165, 189, 230, 236. <<